Mulleres na posguerra española

Lembra Leira Pazó a mamá Luz Dolores sempre sen loito exhibido; repartindo decisións e azos sempre; para que as fascistas vexan. Esas que berraban para ela na porta da casa da Rúa Dolores, estando ela preñe e o Tenente de Máquinas fusilado recente:
-Hay que exterminar la semillita. Hay que exterminar la semillita- que berraban rachando a voz en agudos descontrolados as do escapulario.
Sempre Leira Pazó lembra mamá de bata aos lunares, no verán, coa permanente e o sapato topolino, cando non a atrevida sandalia Gilda. Ela desafiante, loira, coriácea (...).
Os ollos de mamá eran tristes, grises. Na memoria de Lisardo Leira Pazó, esixentes instructores sen réplica nin retorno. Co tempo, as bochechas do ollo avultáronselle e penduraron, e as pernas fóronselle pondo grosas na canela, co arrastrar das pantuflas.
A poder de pasaren os anos, cada vez Luz Dolores Pazó, a mugardesa, se vestía menos e case non saía. Xa nin sequera ía á misa dominical, sen medo a espertar por iso as iras das veciñas franquistas da Rúa Dolores, que agora a saudaban cortesmente ao se cruzaren no trafego e as angueiras da Cidade Departamental.
Pero cando Luz Dolores comparecía en público, por veces no cine, ou atravesando a Praza de Armas para algunha visita de confianza, seguía sendo unha presencia impoñente, máis e máis respectada. No taconeo ostentoso de Luz Dolores todos sabían que ía incluído o sogro masónico e desiludido, o marido fusilado tras Consello de Guerra, o irmán, Concepto Pazó, preso no Penal de El Dueso e indultado da pena de morte. E as modosas da Rúa Dolores, as que berraban na porta da súa casa, de veo á cabeza e misal apertado contra unha teta, agachaban a testa e enconicaban o fuciño de donicela para renderlle un saúdo que Luz Dolores, dignísima, accedía a devolverlles con soberbia naturalidade(Méndez Ferrín, No ventre do silencio:47-48).